برای حفاظت از سیاره‌ای یکه
چه کسانی باید احتیاط کنند؟
یادداشتی بر شعار روز جهانی محیط زیست
ابوالفضل وطن پرست (عضو جمعیت داوطلبان سبز)
شعار امسال روز جهانی محیط زیست[۱] چند واژه‌ی کلیدی دارد، رویا، یک سیاره و مصرف. اما به گمان من کلمه‌ی محوری در این شعار احتیاط است. شاید خطای اساسی در طراحی این شعار استفاده از واژه‌ی مصرف پیش از کلمه‌ی احتیاط یا مراقبت است[۲].
با احتیاط مصرف کنید! گویی نظامی که بر مصرف بنا شده است بنا ندارد این کلیدواژه را به راحتی با چیز دیگری تعویض کند. شاید درست‌تر آن بود که بگوییم با احتیاط عمل کنیم. پیکان این شعار به سمت مصرف کننده است پس خیال بقیه‌ی کسانی که در این فرایند به شدت پیچیده مداخله می‌کنند راحت باشد! اما به راستی در مواجهه با بحران محیط زیست چه کسانی باید احتیاط کنند و چه کسانی باید بیشتر احتیاط کنند؟ مردم؟ دولت‌ها و سیاستگذاران؟ تولیدکنندگان کلان؟ حتی اگر همان واژه‌ی مصرف را در این شعار اندکی وسیع‌تر معنا کنیم می توانیم بپرسیم مصرف‌کنندگان چه کسانی هستند؟ کدام مصرف‌کنندگان نیازمند احتیاط بیشتری هستند؟
احتیاط مفهومی چند وجهی است که با مهم‌ترین خصلت آدمی که اندیشیدن است در ارتباطی تنگاتنگ است. اندیشیدن مسیری نه‌چندان آسان است که صاحبان باورهای آماده زیاد به گام نهادن در آن تن نمی‌دهند. مهم‌ترین کارکرد باورِ آماده برای آدمی اقدام سریع و بی دغدغه و تشویش است. اما اندیشیدن به معنای خلق پرسش‌ها و در افتادن با مسئله‌ها و کندو کاو در امکان‌های مختلف است و این خودبه معنای ایجاد دغدغه و تشویش است و معمولا منجر به تعویق داوری‌ها و کندی تصمیم‌ها می‌شود. مفهوم احتیاط اشاره‌ای است به اندیشیده عمل کردن اگر باور داشته باشیم که زندگی اندیشیده نشده زندگی دهشتناگی خواهد بود. ذات جهان پیچیدگی است و انسان به دلیل موهبت تفکر مجبور به درافتادن با این پیچیدگی، صبوری در داوری و آرامش در اقدام است. همان چیزهایی که مدیریت محیط زیست بیش از هر چیزی نیازمند آن است.
هر چه موضوعی از پیچیدگی‌های بیشتری برخوردار باشد، پرسش‌ها و مسائل فزون‌تر و پیچیده‌تری را ایجاد خواهد کرد. مواجهه با طبیعت از جمله موضوعات بسیار پیچیده است. آنکه خود را از اندیشیدن خلاص کرده است در هر برخوردی با طبیعت به سادگی و به سرعت تصمیم می‌گیرد. باران کم باریده است و زمین خشک است. نیازی به اندیشیدن نیست باید چاه عمیق‌تری بزنیم. اما انسان اندیشمند خواهد پرسید پایین رفتن چاه چه نتیجه‌ای را در پی خواهد داشت؟ این پرسش سلسله‌ای از پرسش‌های دیگر را برخواهد انگیخت. در افتادن با این پرسش‌ها به تعبیر کانت نیاز به دلیری و جسارت دارد. “دلیر باش در به کار بردن فهم خویش” اینجاست که باید گفت بر خلاف تصور عام آنکه بی اندیشیدن فرمان انفجار کوه‌ها را می‌دهد تا آب رودی را به بیابانی منتقل کنند، جنگلی را می‌تراشد تا خیابانی از آن بگذراند، شغال‌ها را از جزیره‌ای می‌تاراند تا هتلی بنا کند، سهم کمتری از دلیری برده است حتی اگر لاف شجاعت جسارت بزند و آن‌کس که توصیه به بردباری و آرامش می‌کند و نظم نظام آفرینش را شایسته دقت و توجه بیشتر بر تغییر هر جزء کوچکی می‌داند، انسانی دلیرتر است. احتیاط دلیری در برخورد با مسائل است. داوری‌ها، تصمیم‌ها و اقدام‌های سریع بیشتر نشانه‌ی ترس است و نابخردی.
به نکته‌ی نخست باز می‌گردم، چه کسانی باید بیشتر احتیاط کنند؟ فروکاهی مفهوم احتیاط و مراقبت به سطح مصرف، به ناکارآمد کردن این مفهوم منجر خواهد شد. اگر سیاست‌گذاری تولید و مصرف، مدیریت زیست‌بوم‌ها و مداخلات کلان در چرخه‌های طبیعی را اموری بدانیم که نیازمند تعقل و اندیشیدن بیشتری هستند، شاید بتوان ادعا کرد این سیاستگذاران و برنامه‌ریزان کلان هستند که نیازمند احتیاط بیشتری هستند. کافی است چند مثال دم دستی را مورد توجه قرار دهیم تا روشن شود که هزینه‌ی بی‌احتیاطی سیاستگذاران چه اندازه سنگین است و ابعاد آن تا چه اندازه با ابعاد مصرف بی‌احتیاط مصرف‌کنندگان خرد متفاوت است. بحران آب در سرزمین مثال روشنی از تصمیم‌ها و عمل‌های اندیشیده نشده است. کسانی که بدون توجه به شروط احتیاط که در قالب‌هایی از جمله ارزیابی‌های زیست محیطی، آمایش سرزمین، توان اکولوژیک وغیره بیان شده است، سدها بنا کردند و دستور حفرِ بی‌حساب چاه‌ها را صادر کردند و چشم بر برداشت‌های بی‌رویه بستند، مصرف‌کنندگان خرد نبودند بلکه سیاست‌گذارانی بودند که حوصله اندیشیدن نداشتند و مصرف کنندگان کلانی بودند که برای سودهای سریع شخصی و گروهی خود نیازی به احتیاط نداشتند.
خلاصه کنم؛ شعار امسال روز محیط زیست اگر مصرف را در ابعاد کلانش مدنظر قرار دهد و دولت‌ها و نهادهای بزرگ را به اندیشیدن درباره‌ی شیوه‌ی تولید و مصرف مخربی که دچار آن هستیم وادارد شاید بتواند خوراک گفت‌وگو و اقدام شود. اما شوربختانه آن‌چه در نهایت به ما مردمان خواهد رسید توصیه‌هایی است که صاحبان قدرت و برنامه‌ریزان نهادهای سیاست‌گذار از رسانه‌های خود به ما خواهند کرد که: در مصرف خود احتیاط کنید!
ما تلاش می‌کنیم مصرف‌کنندگان محتاطی باشیم شما نیز مرحمت کنید و سیاستگذاران با احتیاطی باشید.
۱۴ خرداد ۹۴
۱- هفت میلیارد رؤیا یک سیاره، با احتیاط مصرف کنیم. (Seven Billion Dreams. One Planet. Consume with Care)
۲- ترجمه دقیق‌تر care «توجه» است و نه «احتیاط» (http://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/care_1).
در قیاس دستور زبان، «توجه» حالت متعدی دارد در حالی که چیزی مثل «احتیاط» حالت لازم دارد. نمونه‌اش health care. معنای جمله آخر شعار این سال هم بیشتر این است که با توجه به هفت میلیارد دیگری که هستند و به همین یک زمین واحد چشم دارند، مصرف کن.
شهریار عیوض زاده