با شروع انقلاب صنعتی در دنیا و رشد و توسعه صنایع و زیر ساختها نیاز انسان به انرژی و مصرف سوختهای فسیلی مانند زغال سنگ، نفت و گاز طبیعی، باعث افزایش شدید گازهای گلخانه‌ای در جو شده است. یکی از مهمترین گازهای گلخانه‌ای که افزایش بی رویه غلظت و تجمع آن در جو باعث بروز پدیده تغییرات آب و هوا شده است گاز دی اکسید کربن است. این مسئله باعث بر هم خوردن تعادل انرژی در زمین شده و انرژی بیشتری در اتمسفر زمین باقی می‌گذارد و باعث گرم شدن زمین و تغییرات آب و هوایی در زمین می‌شود.
با توجه به مسائلی که مطرح شد، کشورهای دنیا برای کاهش اثرات تغییرات آب و هوایی تدابیری را اندیشیده‌اند. در این راستا به منظور کاهش و تثبیت غلظت اتمسفری گازهای گلخانه‌ای در جو کشورهای دنیا در سال ۱۹۹۲ در اجلاس زمین به این نتیجه رسیدند که کنوانسیونی دراین ارتباط تدوین نمایند که به نام کنوانسیون تغییرات آب و هوایی تصویب شد. در این کنوانسیون کشورهای عضو متعهد شدند تا در مورد کاهش یا تثبیت این گازها تلاش کنند. این کنوانسیون که در ۲۱ مارس ۱۹۹۴ در سطح جهان به اجرا درآمد، در ایران در سال ۱۳۷۵ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و لازم الاجرا شد. براساس بند الف ماده ۴ این کنوانسیون کلیه کشورها با توجه به اولویتهای توسعه ملی و منطقه‌ای موظف هستند به طور دوره‌ای میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای کشور خود را (که توسط پروتکل مونترال تحت کنترل نیستند) به سازمان ملل متحد گزارش نمایند و کشور ایران تا به حال دو گزارش را تهیه کرده است.
در راستای این گزارش همچنین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه نظیر اتحادیه اروپا، آمریکا، کانادا و… به این مسئله اندیشیدند که در راستای همین گزارش شاخص‌هایی را برای تغییرات آب و هوایی برای کشور خود تعیین و مشخص کنند. شاخص در واقع یکی از اجزای ضروری برای ارزیابی میزان پیشرفت به سوی کاهش تغییرات آب و هوایی در سطح جهان است. به عبارت دیگر شاخص یک معیار برای مرور اطلاعات مربوط به یک پدیده خاص یا یک نشانگر مستدل برای سنجش آن پدیده می باشد. همچنین شاخص ممکن است پارامتر یا معیاری باشد که از سایر پارامترها مشتق شده و به ارائه اطلاعات یا شرح وضعیت موجود یک پدیده محیط زیستی می پردازد. کشور کانادا شاخص‌های تغییرات اقلیمی را به دو گروه اصلی تقسیم بندی کرد: یکی شاخص‌های اثرگذار بر انسان و دیگری اثر گذار بر طبیعت که هریک از این شاخص‌ها به زیر شاخص‌هایی تقسیم بندی شدند که مجموعاً ۱۲ شاخص بودند. اتحادیه اروپا شاخص‌های تغییرات اقلیمی را به ۴۹ شاخص تقسیم بندی کرده است. همچنین کشور آمریکا شاخص‌های تغییرات اقلیمی را به پنج گروه اصلی شامل گازهای گلخانه‌ای، آب و هوا و اقلیم، اقیانوسها، برف و یخ، اجتماع و اکوسیستم تقسیم کرده است که هریک از این شاخص‌ها نیز به نوبه خود به زیر شاخص‌هایی تقسیم بندی شده‌اند، که در مجموع ۲۴ شاخص بودند و در متن ذیل به تفکیک در مورد هریک از آنها به تفضیل شرح داده شده است. (۸)
۱- گازهای گلخانه‌ای: انرژی ساطع شده از خورشید اقلیم و آب و هوای زمین را تشکیل می‌دهد. زمین مقداری از انرژی خورشید را جذب می‌کند و مقداری از آن از سطح زمین به جو برمی‌گردد. گازهای گلخانه‌ای معمولاً مانند یک پتو عمل می‌کنند و باعث گرم شدن سطح کره زمین می‌شوند. گازهای گلخانه‌ای قرن‌ها به عنوان عامل گرم کننده سطح زمین مطرح بوده‌اند که به دلیل فعالیتهای انسانی از قبیل سوختن سوختهای فسیلی، زباله‌های شهری، محل‌های دفن زباله، کاربری اراضی و… است. گازهای اصلی گازهای گلخانه‌ای شامل دی اکسید کربن، متان، اکسید نیتروس و گازهای تخریب‌کننده لایه ازن [۲] می‌باشد که طول عمر انواع گازهای گلخانه‌ای از ۱۲ سال تا ۳۲۰۰ سال پیش بینی شده است.(۸)
۲- اقلیم و آب و هوا: اصطلاح آب و هوا [۳] به تغییرات روزانه جو در مکان و زمان معین اطلاق می‌شود. که معمولاً در لایه‌های پایینی اتمسفر (تروپسفر) پدیدار می شود. این تغییرات شامل دما، رطوبت، سمت و سرعت باد، ابرناکی یا صافی هوا است.
اقلیم [۴] را می‌توان میانگین شرایط آب و هوا تعریف کرد. اقلیم یک منطقه معمولاً تغییرات متغیرهای هوا را در یک یا چندین سال نشان می‌دهد. اقلیم کره زمین به تعادل بین میزان انرژی دریافتی از خورشید و میزان جذب شده یا منعکس شده به جو بستگی دارد. حوادث طبیعی مانند فوران آتشفشانها و چرخه‌های آب و هوایی بر روی اقلیم زمین تاثیر می‌گذارد. فعالیتهای انسانی مثل جنگل زدایی و تولید گازهای گلخانه‌ای این تعادل را بر هم می‌زند و این تغییرات به نوبه خود باعث تغییرات در اقلیم محلی، منطقه‌ای و جهانی می‌شود. (۸)
به طور کلی افزایش درجه حرارت سطح زمین تبخیر از سطح اقیانوسها و سطح زمین را افزایش می‌دهد که این مسئله باعث بارش می‌گردد، بارشی که در نتیجه گرم شدن سطح زمین بوجود می‌آید. در واقع این بارش در چرخه طبیعت بارش از پیش تعیین نشده یا بااصطلاح اضافی است و چون به طور مساوی توزیع نمی‌شود باعث تغییر الگوهای طوفان و در نتیجه باعث خشکسالی بیشتر در نقاط مختلف دنیا می‌شود و در نتیجه تغییرات آب و هوا احتمال طوفان و سیل را بیشتر می‌کند.
تغییرات اقلیمی به طور مثبت و منفی برجنبه‌های زندگی انسان تاثیر می‌گذارد. به عنوان مثال گرم شدن زمین و بالا رفتن درجه حرارت باعث کاهش هزینه‌های گرمایش می‌گردد و برای بهبود شرایط رشد برخی از محصولات مفید است. از طرف دیگر گرمای شدید می‌تواند باعث بیماری یا مرگ برای انسانها و موجودات زنده آسیب پذیر گردد. بارش می‌تواند باعث تامین منابع آب گردد ولی از طرف دیگر طوفان‌های شدید باعث از دست دادن شبکه‌های حمل و نقل و ارتباطات، انرژی و منابع آب می‌گردد. (۸)
۳- اقیانوس ها: اقیانوسها و اتمسفر به طور مداوم در تعامل فیزیکی و شیمیایی که شامل تبادل گرما، آب، گازها و ذرات هستند. این رابطه بر اقلیم زمین در سطح منطقه و جهانی تاثیر می‌گذارد. تقریباً در حدود هفتاد درصد از سطح زمین اقیانوسها هستند، اقیانوسها مقادیر زیادی از انرژی خورشید را جذب می‌کنند و این انرژی در سراسر جهان جریان دارد. گازهای گلخانه‌ای باعث می‌شود که اقیانوسها مقادیری زیادی از انرژی خورشید را جذب کنند، در نتیجه آب اقیانوسها گرمتر شده، باعث بالا آمدن سطح اقیانوسها و تغییرات در جریانهای اقیانوسی می‌شود. این تغییرات به احتمال بسیار زیاد باعث تغییر در الگوهای اقلیمی و آب و هوایی در سرتاسر جهان می‌شود. به عنوان مثال گرم شدن آب دریاها و اقیانوسها باعث افزایش طوفان‌های شدید در مناطق استوایی و تخریب شهرها و روستا در نتیجه فقر و بیکاری می‌شود. (۸)
اقیانوسها یکی از پارامترهای کلیدی در چرخه کربن در زمین هستند. در طول دوران زمین شناسی مقداری زیادی از کربن در اقیانوسها جای گرفته است که این کربن در درون گیاهان و جانوران و یا به صورت محلول دی اکسید کربن بوده است. در حال حاضر اقیانوسها دی اکسید کربن منتشره از فعالیتهای انسانی را جذب و ذخیره می‌کنند و این مسئله باعث تغییر در حالت شیمیایی آب دریاها و اقیانوسها و در نتیجه آسیب رساندن به اکوسیستم‌های دریایی و اقیانوسی و تغییر در تنوع زیستی این اکوسیستم‌ها می‌شود. (۸)
با توجه به اینکه ارتباط بین اقیانوسها و اتمسفر در طی قرن‌ها پدیدار شده است، اگر فرض کنیم همین فردا گازهای گلخانه‌ای در دنیا تثبیت شوند، قرن‌ها به طول می‌انجامد تا اقیانوسها و دریاها مجدداً به حال تعادل برگردند. (۸)
۴- برف و یخ: سطح زمین دارای اشکال بسیاری زیادی از برف و یخ است که شامل یخ دریاها، یخ دریاچه‌ها و رودخانه‌ها، یخچالهای طبیعی، یخ‌ها و ورق‌های یخی و … هستند. برف و یخ یکی از مهمترین اجزا در سیستم اقلیمی در جهان است. برف و یخ مقدار زیادی از انرژی خورشید را جذب می‌کند و به همان نسبت بیشترین انرژی را به جو منعکس می‌کنند. به همین علت وجود یا عدم وجود برف و یخ در گرمایش و سرمایش سطح زمین و تعادل انرژی در سطح زمین تاثیر بسزایی را ایفا می‌کند. همچنین با توجه به اینکه رنگ روشن برف و یخ، باعث انعکاس بیشتر اشعه خورشید شده، کاهش پوشش برف و یخ باعث جذب انرژی بیشتری توسط سطح زمین می‌گردد. (۸)
به طور چشمگیری وجود یا عدم وجود برف و یخ کاهش یا افزایش تغییرات آب و هوایی را تعیین می‌کند. این پدیده باعث ذوب شدن برف و یخ می‌شود و تغییر حالت برف و یخ از حالت جامد به مایع باعث تغییرات دما، افزایش سطح دریاها، تغییر در جریانات اقیانوسی و مدل‌های طوفانی می‌گردد. (۸)
۵- اجتماع و اکوسیستم : تغییرات آب و هوا باعث افزایش دمای آب، افزایش دما، افزایش سطح آب دریاها و اقیانوسها، افزایش طول فصول گرم (رویش گیاهان)، کاهش طول فصول سرد و در نتیجه آب شدن یخ دریاچه‌ها و رودخانه‌ها شده، بحرانهایی در جوامع بشری و اکوسیستم بوجود می آورد. در جوامع شهری و روستایی افزایش دما، باعث افزایش بیماری و مرگ و میر شده است. تغییرات در الگوی بارش باعث تغییر در کمیت و کیفیت منابع آب و باعث طوفان و سیل و در نتیجه تخریب مناطق شهری و روستایی گردیده است. همچنین تغییرات آب و هوا بر روی محصولات کشاورزی، کاربری اراضی و… تاثیر گذاشته است. (۸)
تغییرات آب و هوا یکی از پارامترهای کلیدی در اکوسیستم‌های طبیعی است. اکوسیستم یک سیستم وابسته به گیاهان، جانوران و میگروارگانیسم ها و محیط وابسته آنها است. اکوسیستم غذا، آب پاکیزه و … را برای انسانها فراهم می‌کند. گونه‌های زیستی سالیان سال با تغییرات زیست محیطی خود را تطبیق و تغییر داده‌اند ولی چون تغییرات آب و هوایی باعث تغییر سریع تغییرات زیست محیطی می‌گردد در نتیجه تغییرات آب و هوایی می‌تواند گونه‌های آسیب پذیر را در خطر انقراض قرار دهد. (۸)
یکی از محیط‌های پذیرنده در طبیعت که تحت تاثیر تغییرات آب و هوایی قرار می‌گیرد جنگلها می‌باشند. تغییرات آب و هوایی به طور مستقیم و غیر مستقیم بر رشد و بهره وری جنگل تاثیر می‌گذارد. از عوامل اقلیمی موثر در تغییرات در جنگلها می‌توان تغییرات دمای هوا، مقدار بارش و توزیع فصلی، تغییر غلظت دی اکسید کربن در اتمسفر، فراوانی و شدت حوادث آتش سوزی در جنگلها، و شدت و فرکانس تغییرات اقلیمی را بیان کرد.
دی اکسید کربن نقش مهمی در فتوسنتز گیاهان بازی می کند بنابراین در صورت وجود آب و مواد مغذی کافی افزایش دی اکسید کربن می تواند بهره وری جنگل ها را افزایش دهد، عدم وجود آب و مواد مغذی کافی باعث برهم خوردن این سیکل می شود. (۹)
افزایش درجه حرارت طول فصل رشد را افزایش می‌دهد. گرم شدن کره زمین باعث تغییر در محدوده جغرافیایی برخی از گونه‌های درختی می‌شود. احتمالاً زیستگاه برخی از انواع درختان به ارتفاعات بالاتر کشیده می‌شود و سایر گونه‌هایی که در ارتفاعات بالاتر و در کوه‌ها هستند بیشتر در معرض خطر قرار می‌گیرند چون این گونه‌ها دیگر نمی‌توانند به ارتفاعات بالاتر خود را انتقال دهند. (۹)
تغییرات اقلیمی به احتمال زیاد باعث خشکسالی و بارش شدید و جاری شدن سیل می‌گردد. افزایش درجه حرارت باعث تغییر در زمان ذوب شدن برف و در نتیجه تغییر جدی در زمان دسترسی فصلی به آب می‌شود. افزایش خشکسالی باعث افزایش آتش سوزی می‌شود. همچنین خشکسالی باعث ازدیاد حشرات و گونه‌های مهاجم است. تمامی این اختلالات می‌تواند باعث کاهش بهره وری جنگل و کاهش توزیع گونه‌های درختی شود. این گونه‌های جدید پوشش گیاهی باعث ایجاد نوع جدیدی از جنگلها می‌شود. (۹)
در حدود ۷/۸ درصد از اراضی در ایران اراضی جنگلی می‌باشند. ۳/۱۴ میلیون هکتار از زمینها در کشور جنگلی هستند که ۵/۹۳ درصد طبیعی و بقیه دست کاشت می‌باشند که براساس آمار سازمان مدیریت بحران کشور سالانه در حدود ده هزار هکتار از جنگلهای کشور تخریب می‌شود. شکل شماره ۱ درصد سهم اراضی جنگلی در ایران را نسبت به کل این اراضی در کشور و همچنین این درصد سهم را در کشورهای دنیا نمایش می‌دهد. همچنین شکل شماره ۲ درصد تغییرات در کشور ایران و کشورهای جهان را نمایش می‌دهد.
شکل ۱- سهم اراضی جنگلی از کل اراضی موجود در هرکشور
شکل ۲- درصد تغییرات در جنگلهای جهان
براساس دومین گزارش تغییرات آب و هوایی در سال ۲۰۰۰ تخریب جنگلهای ایران نیز باعث تولید گازهای گلخانه‌ای شده‌اند. بدین ترتیب، جنگلها که به عنوان منبع جذب عمل می‌کنند، اکنون منبع انتشار گازهای گلخانه‌ای شده‌اند. این امر نشاندهنده جنگل‌زدایی در کشور است که ناشی از تغییر کاربری جنگلها و مراتع و تغییر سطح جنگلها و تولید چوب می‌باشد. با توجه به آمار و اطلاعاتی که در این گزارش تهیه شده سهم جنگلها از انتشار دی اکسید کربن در سال ۲۰۰۰ دو درصد از کل انتشار بوده است. (۴،۵)
همانطور که ذکر شد یکی از تاثیرات تغییرات آب و هوایی آتش سوزی در جنگلها می‌باشد. آتش سوزی در جنگلها علاوه بر اینکه موجب انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شود باعث تغییر کیفیت هوا در منطقه آسیب دیده از آتش نیز می‌گردد. براساس دومین گزارش تغییرات آب و هوایی میزان کربن انتشار یافته ناشی از آتش سوزی جنگلها درحدود ۵۹۲/۴۱ گیگا گرم و گازهای گلخانه‌ای دیگر شامل متان، اکسید نیتروس، اکسیدهای نیتروژن و منوکسیدکربن به ترتیب ۳۱۱/۰، ۰۰۲۲/۰، ۰۷۷/۰، و ۷۲/۲ گیگا گرم می‌باشد. (۴،۵)
باتوجه به مسائلی که مطرح شد علاوه بر گزارش تغییرات آب و هوایی تدوین شاخص برای تغییرات اقلیمی در ایران لازم و ضروری است و مسائله دیگر صیانت از جنگلها می‌باشد.
نگار صبا – کارشناس ارشد و فعال محیط زیست
پانوشت ها:
۱- Climate Change
۲- Fluorinated gas (Hydrofluorocarbons, perfluoro carbons, Sulfur hexafluoride,CFCS)
۳- Weather
۴- Climate
منابع و مراجع :